Postawy rodzicielskie a zachowania dzieci

Każda postawa rodzicielska zawiera w sobie trzy elementy: uczuciowy, myślowy, działaniowy. Element myślowy może być wyrażony słownie, w formie opinii o dziecku, uczuciowy to ekspresja towarzysząca zarówno wypowiedziom, jak i zachowaniu. Działanie przejawia się w określonym zachowaniu wobec dziecka.

Maria Ziemska wyróżnia cztery postawy korzystne i tyle samo niekorzystnych dla rozwoju osobowości dziecka.

Postawy rodzicielskie korzystne dla rozwoju osobowości dziecka:

1. Akceptacja dziecka z jego wadami i zaletami. Nie oznacza to bezkrytycznego wpatrzenia w dziecko lecz korygowanie jego zachowania poprzez nagrody i kary. Czerpanie satysfakcji z kontaktu z dzieckiem.
2. Współdziałanie rodziców w zabawach z dzieckiem, doradzanie w wieku starszym.
3. Rozumna swoboda – stwarzanie sytuacji, w których dziecko będzie miało możliwość własnej aktywności, wyboru przyjaciół, rodzaju szkoły, rozwijania zainteresowań. Pozwalanie dziecku wraz z wiekiem na coraz większą swobodę.
4. Uznanie praw dziecka, czyli podmiotowe traktowanie potomka niezależnie od jego wieku. Rodzice widzą w nim partnera.

Niekorzystne postawy rodziców wynikają z braku akceptacji dziecka, są to:

• Odrzucenie wynika z niechęci a nawet wrogości w stosunku do dziecka. Rodzice mogą znęcać się nad nim psychicznie i fizycznie. Czasami odrzucenie dziecka może przerodzić się w porzucenie go czy oddanie w opiekę specjalistycznej placówki;
• Unikanie wiąże się z brakiem zainteresowania się dzieckiem i jego problemami. W skrajnych przypadkach objawia się brakiem zainteresowania jego podstawowych potrzeb biologicznych i ekonomicznych;
• Nadmierne korygowanie to stałe poprawianie dziecka. Rodzice nie są zadowoleni z osiągnięć dziecka i tłumią każdą jego aktywność narzucając mu swoje życzenie;
• Nadmierne ochranianie wynika niekiedy z faktu zagrożenia zdrowia lub życia dziecka. Rodzice starają się ochronić je przed każdą przeciwnością losu.

Postawy rodziców wobec dzieci rzadko bywają jednorodne. W samej rodzinie jedno dziecko może być akceptowane, a inne nadmiernie chronione. W najgorszej sytuacji są dzieci, wobec których oboje rodziców prezentuje postawy odrzucenia czy unikania. Preferowane postawy wobec dzieci i sposób ich realizacji wpływają na przyjęty przez nich styl wychowawczy.

Najlepszy dla rozwoju dziecka jest styl demokratyczny. Polega on na uznaniu praw dziecka, współdziałaniu ze sobą wszystkich członków rodziny, którzy wzajemnie respektują swoje prawa i wykonują przyjęte zobowiązania. Przyjęcie w wychowaniu tego stylu wiąże się z pełną akceptacją dziecka.

Styl autokratyczny wiąże się z odgórnym kierowaniem całą rodziną przez jedno z rodziców, rzadziej przez oboje. Stosowanie tego stylu w stosunku do młodzieży uniemożliwia jej osiągniecie samodzielności i autonomii.

Styl liberalny wiąże się albo z brakiem zainteresowania dzieckiem, albo z przekonaniem, że nikogo w niczym nie można krępować. W stosunku do małych dzieci styl ten nie jest dobry, bo wywołuje u dzieci poczucie braku wsparcia  emocjonalnego. Jeśli styl ten wiąże się z akceptacją może korzystnie wpłynąć na rozwój samodzielnej akceptacji poznawczej i społecznej starszych dzieci.

W rodzinie dysfunkcyjnej brak jest:

• Akceptacji siebie – członkowie takiej rodziny mają zazwyczaj niskie poczucie własnej wartości, poczucie wiary, nie akceptując siebie trudno im utrzymywać dobre relacje z innymi ludźmi;
• Wzajemności – nie wszyscy członkowie rodziny wywiązują się ze swoich obowiązków, umowy nie są dotrzymywane;
• Otwartej komunikacji – istnieją tematy, które należy pomijać lub trzymać w sekrecie. Członkowie rodziny boją się odsłonić swoje słaba strony;
• Występuje zamknięcie i izolacja od świata zewnętrznego – w rodzinie tej najistotniejszy jest jakiś problem, który należy koniecznie ukryć przed otoczeniem. Brak tu otwartej komunikacji między rodziną, a szarym środowiskiem.

W rodzinie dysfunkcyjnej zaburzony jest kontakt między rodzicami a dziećmi. Rodzice przejawiają nieprawidłowe postawy rodzicielskie. „Są to postawy:

1. Unikająca – zauważa się obojętność uczuciową rodziców, przebywanie z dzieckiem nie sprawia im przyjemności, bywa odczuwane przez nich jako trudne. Kontakt z dzieckiem jest luźny, pozornie dobry i maskowany np. nadmierną swobodą.
2. Odtrącająca – dziecko odbierane jest jako ciężar ograniczający swobodę rodziców. Rodzice mają do niego dystans. Stosują surowe kary, nieproporcjonalnie do stopnia przewinienia dziecka. Okazują mu wciąż swoje niezadowolenie, krytykują, dokuczają.
3. Zbyt wymagająca – rodzice posiadają wysokie aspiracje w stosunku do dziecka, chcą je ukształtować według idealnego wzorca, nie licząc się z jego możliwościami i zdolnościami.
4. Nadmiernie chroniąca – rodzice mają tendencję do utrzymywania z dzieckiem kontaktu stałego i bliskiego. Rodzice z jednej strony na wszystko dziecku pozwalają, z drugiej zaś są w ciągłym lęku o jego zdrowie i bezpieczeństwo”.

Ponadto niekorzystny wpływ mają matki:

• Matki agresywne (kierują agresję na dzieci);
• Matki nadmiernie skrupulatne i lękowe;
• Matki perfekcjonistki (sprawdzają i kontrolują każdy krok dziecka);
• Matki, dla których dziecko jest środkiem wyrównującym niespełnione marzenia, zawiedzione nadzieje podporządkować. Zasady są narzucane, sztywne, często nieuzasadnione, błędy nie są wybaczane, lecz wypominane, nie można wyrazić wszystkich swoich spostrzeżeń, uczuć, myśli i pragnień. Atmosfera w rodzinie jest pełna napięcia a system rodzinny nie służy wszystkim jej członkom, nie wspiera ich, a nawet hamuje rozwój indywidualny.

„Dzieci w rodzinie dysfunkcyjnej odgrywają cztery podstawowe role:

• bohatera rodzinnego – (mały rodzic, rodzic rodziców, opiekun, przyjaciel, powiernik, siłacz);
• kozła ofiarnego – (sztandarowa ofiara rodzinna, czarna owca, zastępczy partner, buntownik, łotr);
• maskotki – (błazen, osoba poświęcająca się, sędzia, prześladowca rodziny);
• dziecka niewidzialnego – (osoba niewidzialna, pełna wdzięku, zagubione dziecko)”.

Bohater

Bohaterem jest zazwyczaj najstarsze dziecko w rodzinie, które przejmuje na siebie obowiązki dorosłych i robi wszystko co może, by naprawić istniejącą sytuację i utrzymać rodzinę w normie. Jest odpowiedzialny, troszczy się o rodzeństwo, zajmuje się całym domem, przestrzega reguł, zawsze kończy zadaną pracę w wyznaczonym terminie. Stara się być perfekcyjnym we wszystkim co robi. Bohater żyje w stałym napięciu, wpada w panikę w spontanicznych, nie dających się przewidzieć sytuacjach.

Kozioł ofiarny

Kozioł ofiarny odwraca uwagę od rzeczywistych problemów rodzinnych, stając się wcieleniem rodzinnych frustracji. Wdaje się w bójki, wchodzi w konflikt z prawem, ucieka z domu. W grupie jest najbardziej przeszkadzającym dzieckiem. Kozłom ofiarnym trudno jest funkcjonować w układach społecznych. Zachowując się w sposób nieakceptowany przez innych, ciągle spotykają się z dezaprobatą.

Dziecko maskotka

Dziecko maskotka odwraca uwagę od rodzinnego problemu skupiając ją na sobie, zgrywając się, przymilając, błaznując. Jego rola polega na tym, by ulżyć rodzinie w ciężkiej sytuacji, rozweselając ją swoim humorem i żartami. Maskotka nie cofnie się przed niczym, byle tylko rozweselić innych. W życiu społecznym maskotki są duszą towarzystwa, ale płacą za to wysoką cenę – nikt nie traktuje ich poważnie.

Dziecko niewidzialne

Dziecko niewidzialne pozostaje z boku rodziny, nigdy nie sprawiając najmniejszych kłopotów. Odizolowane od rodziny, żyje we własnym świecie, w poczuciu samotności i krzywdy. Jest to dziecko niedostrzegane, o którym nikt nie pamięta. Uczestnictwo w pracy zespołowej może sprawiać mu trudność. Na zewnątrz nieśmiałe i pełne rezerwy, dziecko niewidzialne jest niezdolne do stawiania czoła problemom.

„Amerykańska psychoterapeutka P. Mellody, wyróżnia pięć charakterystycznych cech z jakimi rodzi się dziecko.Są to:

• drogocenność,
• niedoskonałość,
• bezradność,
• zależność,
• niedojrzałość”.

Rodziny funkcjonalne pomagają dziecku rozwijać każdą z tych cech, tak aby w przyszłości było w pełni samodzielne, zadowolone z siebie, potrafiło prawidłowo funkcjonować w społeczności.

Natomiast w rodzinie dysfunkcyjnej relacje rodzice – dzieci są dość mocno zachwiane, co nie sprzyja prawidłowemu rozwojowi osobowości dziecka  i nie tylko. Te pięć cech przekształca się w dysfunkcjonalne cechy samozachowawcze.

Drogocenność – dziecka nie jest mu uświadamiana. Dziecko nie ma poczucia, że jest kochane, wręcz przeciwnie, czuje się niepotrzebne, niedowartościowane. Tego typu zachowania mogą utrudnić dziecku w przyszłości nawiązywanie kontaktu z innymi ludźmi, okazywania im uczuć itp. U takiego dziecka dość mocno zarysowuje się niskie poczucie własnej wartości.

Niedoskonałość – dziecka jest również naruszana. W rodzinie dysfunkcyjnej nie ma miejsca na akceptację dziecka takim, jakim ono jest. Wręcz przeciwnie, bywa ono atakowane za swą niedoskonałość, inność. Kształtuje to u dziecka „skrzywdzony” obraz samego siebie, niskie poczucie wartości.

Bezradność – z kolei w rodzinie dysfunkcyjnej jest mocno nadużywana. Rodzice nie troszczą się o dziecko, nie otaczają go stosowną opieką, nie uczą jak nie być wykorzystywanym przez innych. W związku z tym dziecko w życiu dorosłym będzie zupełnie bezbronne, narażone na poniżania i wykorzystywanie przez innych.

Zależność – dziecko jako istota jest zupełnie zależne od swych rodziców. Nie jest ono w stanie samodzielnie zaspokajać swoich podstawowych potrzeb, dlatego też winni to zrobić za nie jego rodzice i taka kolejność rzeczy ma miejsce w rodzinie funkcjonalnej. Natomiast w rodzinie dysfunkcyjnej zależność dziecka bywa bardzo często ignorowana, bądź rodzice atakują dzieci za wyrażanie swoich potrzeb i pragnień.

Niedojrzałość – ona również nie jest egzekwowana. Rodzice domagają się od dzieci zachowań bardziej dojrzałych, przekraczających ich możliwości wiekowe”.

Postawy rodzicielskie mają bardzo poważny wpływ na powstawanie zachowań agresywnych. Dzieci częściej są agresywne, jeżeli mają do czynienia z agresją i przemocą w rodzinie, kiedy w rodzinie panuje chaos, a role matki i ojca nie są w pełni realizowane.

Może się to wyrażać między innymi przez negatywny lub chłodny stosunek emocjonalny rodziców do dziecka, brak wyznaczonych granic, których dziecku nie wolno przekraczać, w zachowaniu się oraz reakcji ze strony rodziców, w rozpoznawaniu i akceptowaniu dziecięcych zachowań.